بنا به نوشته تاریخ قم به سال۳۷۸ هجری و احسن‌‌التقاسیم مقدسی به سال ۳۸۰ هجری، شهر قم در زمره نخستین آثار گنبدی ایران اسلامی بود، همراه با این مؤلفه‌ها، وجود مسجد‌ها و آرامگاهای کهن مانند: حرم حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها ، مقبره موسی مبرقع متوفی ۲۹۶ هجری قمری مشهور به چهل اختران، شاهزاده حمزه، شاهزاده احمد، امامزاده زید، سلطان محمد شریف، امامزاده علی ابن جعفر، امامزاده ابراهیم، سید معصوم، شاه سید علی، امامزادگان خاک فرج و آرامگاه بزرگان سیاسی چون گنبد سبز (قبر سعد، سعید و مسعود) از فرمانروایان قم در سده هشتم، شاهان صفوی (شاه صفی، عباس دوم، سلیمان، شاه سلطان حسین، تهماسب دوم) شاهان قاجار (فتحعلی‌شاه و محمد‌شاه) بزرگان سیاسی و دینی، زمینداران و توده مردم در آرامگاهای خانوادگی آستان مقدس و پیرامون آن مانند: گورستان بابلان( کهنه)، شیخان، سهام‌‌السلطنه بیات، بقیع، خاک فرج، وادی‌السلام و جمکران، قم را به یکی از شهرهای مهم ایران از دید سنت آرامگاهی تبدیل نموده است. با این وانمود که این بناهای ارزشمند و بی‌همتا در مقایسه با بناهای تاریخی دیگر کمتر پشتیبانی می‌شوند، تاجایی که بسیاری از آنها در معرض دستخوش، فرسودگی، ویرانی و یا بنام دست افزارهای هنری ارزشمند(عتیقه) تاراج قرار دارند. به عبارت دیگر در حال حاضر این میراث ملّی و منطقه‌‌ای جز دلبستگی‌های محلی پشتوانه دیگری ندارند ، نکته آنجاست که نابودی و تخریب هریک از قبر‌ها و آرامگاهای موجود، از آنجا که شناساننده ویژگی‌‌های هر بخش است؛ و نمونه‌ای در سایر بخش‌های کشور ندارد، باعث نابودی همیشگی این میراث قومی خواهد شد.
بنابر این با توجه به آنچه در باره روند تخریب و نابودی آرامگاها گفته شد، پژوهش پیش رو در تاریخ اجتماعی قم و آستان مقدس حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها میتواند افزون بر کمک به پشتیبانی و نگهداری از میراث شهر قم، بانی توجه دیگر مراکز علمی و فرهنگی و پژوهشگران به کانون‌‌های تمدنی ایران بر مبنای مطالعات آرامگاهی باشد.
پژوهش حاضر دستاورد همکاری و همدلی استاد گرامی دکتر شهاب شهیدانی و همکاران بزرگوار مرکز اسناد آستان مقدس فاطمی سلام‌الله‌علیها آقایان حجت‌الاسلام محمد نظری، محمد حسن محمدی شاکر، ابوذر مهدی پور، احمد فراهانی، یحیی خازنی، علی اصغریوسفی، مهدی قمی، بهرام کهریزی است که از صمیم قلب از همه آنها سپاسگذاری می‌شود.
دکتر احمد جمراسی
کلیدواژه‌ها: جغرافیای تاریخی و سیاسی شهر قم، رودخانه قمرود، قنات های قم، آب انبارهای قم، قم در دوره صفویه، قم در دوره قاجاریه، قم در دوره مشروطه، قم در دوره پهلوی، سنگ نوشته های حرم، آثار هنری حرم، سنگ قبرهای حرم، نگاره های حرم ، کاشی های حرم، کتیبه های حرم، خطوط کتیبه های حرم ، تشکیلات اداری آستانه، مقابر حرم،
